Dysfunkcyjność rodziny – najczęstsze problemy 

Rodzina to naturalne środowisko życia wszystkich jej członków, bez względu na ich wiek.  Prawidłowo funkcjonująca jest źródłem wsparcia w najróżniejszych obszarach życia.

Terminem „rodzina” określa się:

•  podstawową grupę społeczną, która składa się z jednego bądź dwojga rodziców oraz ich potomstwa;
• dwoje bądź więcej osób pozostających w długotrwałym związku, dzielących to samo miejsce zamieszkania i mających wspólne cele i wartości;
•  grupę osób złączonych więzami krwi lub małżeństwem;
•  ród (pochodzenie);
•  członków tego samego gospodarstwa domowego, którzy zamieszkują pod jednym dachem;
•  grupę ludzi, którzy mają wspólnych przodków.

Franciszek Adamski uważa, że „(…) rodzina stanowi duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną” ¹.

Rodzina, nawet ta niewielka i ze swoimi mniejszymi bądź większymi niedoskonałościami, uznawana jest za jedno z najlepszych możliwych naturalnych i nieodzownych środowisk dla narodzin i wychowania człowieka. Członkowie rodziny wspierają się egzystencjonalnie. „Rodzina jest wspólnotą osób i instytucją społeczną, opartą na miłości i wolnym wyborze kobiety i mężczyzny, połączonych małżeństwem, którzy odpowiadając za siebie, rodzą i wychowują następne pokolenie w taki sposób, aby ono także rodziło i wychowywało nowe pokolenie” ².

Współczesne przemiany – rodziny rozbite, niepełne

Współcześnie wskutek zmian w strukturze rodziny obserwujemy często samotne macierzyństwo bądź ojcostwo.  Niepełną rodziną nazywamy jednego rodzica zamieszkującego wspólnie z dziećmi i sprawującego nad nimi opiekę.  Wśród przyczyn powstawania takich rodzin wyróżnić możemy: świadome decyzje o samotnym macierzyństwie, śmierć współmałżonka, rozwód, separację, nieformalne rozejście się małżonków czy migracje. 

Rozstanie rodziców bardzo często stanowi trudną sytuację dla dziecka, co nie jest obojętne dla jego rozwoju.  Dziecko traci stabilną rodzinę, która dawała mu poczucie bezpieczeństwa, i musi przyzwyczaić się do nieobecności jednego z rodziców w życiu codziennym. Stres związany z rozstaniem czy rozwodem matki i ojca ma dalekosiężne konsekwencje, dotyczące samooceny dziecka czy jego umiejętności nawiązywania relacji z innymi.

Rozpad struktury rodziny spowodowany rozwodem to klęska w wymiarze psychologicznym, emocjonalnym, materialnym, ekonomicznym i społecznym. Ma to wpływ na relacje dziecka z rodzicami, na jego dorosłe życie, na stosunki ze światem zewnętrznym, z innymi ludźmi. Często dochodzi też do pogorszenia się sytuacji materialnej, do obniżenia statusu społecznego rozbitej rozwodem rodziny (problemy mieszkaniowe, obniżenie poczucia bezpieczeństwa finansowego, zagrożenie utraty środków do życia, zagrożenie utraty pracy i dachu nad głową).

Rodziny niepełne, rozbite mają swoje zalety, a jedną z podstawowych jest to, że więź między rodzicem a dzieckiem zostaje wzmocniona. Samotna matka czy samotny ojciec mogą niezależnie podejmować decyzje w sprawach wychowania czy kształcenia dziecka. Rodzic, który oprócz obowiązków rodzicielskich ma na głowie także pracę zawodową oraz prowadzenie domu, musi polegać tylko na sobie. Dla dzieci wychowywanych w takich warunkach świat zewnętrzny jest szybciej dostępny. Odkrywają one swoje zdolności adaptacyjne i są często bardziej dojrzałe. Słyszymy jednak wiele głosów o tym, wychowywanie się w rodzinie niepełnej ma sporo wad. Jedną z nich jest narażanie dziecka na konflikty rodziców. Brak tradycyjnej rodziny może też wywoływać doświadczenie odrzucenia. Dla samotnego, ale właściwie funkcjonującego rodzica ważne jest, by pamiętał on o swoim życiu prywatnym. Jednak wiele osób nie decyduje się na wejście w kolejny związek, chociaż partner wypełniający kobiecą (lub odpowiednio męską) rolę w domowym ognisku pozwoliłby pokazać dziecku, jakie zadania wypełnia się w domu w ramach obowiązków przypisanych danej płci.

Najczęstsze problemy

Problemy w rodzinie, jej zaburzona forma czy destrukcyjne zachowania wśród jej członków sprawiają, że każdy z nich ma problem z odnalezieniem się w codziennym świecie. W domach nie tworzy się obecnie wspólnot, nie buduje wśród członków rodziny poczucia przynależności czy bezpieczeństwa. Miejsca te są dziś dla wielu osób tylko mieszkaniami, murami, w których znajdują schronienie w danych godzinach. Liczy się praca, kariera, w rodzinach niejednokrotnie odbywa się już tylko walka o przetrwanie. Rodzice ograniczają się wyłącznie do rozmów o ocenach zdobywanych w szkole i dokładanych dodatkowych zajęciach.  Dlatego dzieci bardzo często czują się osamotnione.

W rodzinach, w których dochodzi do rozbicia, dzieci często nie są doceniane ani zauważane. Żyjąc często na dwa domy, nie mają okazji, by opowiedzieć czy pokazać rodzicom, jak wiele pracy wkładają w swoją edukację.  Rozliczane są jedynie z suchych cyfr dostępnych w elektronicznych dziennikach. W rodzinach, w których pojawiają się problemy, często nie rozmawia się o nich na bieżąco. Dzieci są jednak bardzo dobrymi obserwatorami i od razu rozumieją, że ich rodzice przechodzą w danej chwili trudny okres. Niezwykle istotne jest jednak to, by wiedziały, że złe samopoczucie mamy albo taty, ich smutek czy przygnębienie nie są z ich powodu i że dla swoich rodziców są one zawsze ważne i przez nich kochane. W wielu rodzinach dużym problemem okazuje się także alkohol ³. Dzieci alkoholików bardzo często zmagają się z tym problemem same. Nikt do niczego się nie przyznaje, a one są obserwatorami  codziennych dramatów. Instytucje pomocowe czy szkolni pedagodzy bądź psycholodzy wiedzą, że w takiej sytuacji najlepszym rozwiązaniem jest wysłanie dziecka do grup wsparcia.  Rodzina powinna być objęta terapią, co ważne, to wszyscy jej członkowie powinni w niej uczestniczyć. 

Ogromnym problemem, który obserwuje się w rodzinach, jest przemocspowodowana złym funkcjonowaniem dorosłych domowników. Tkwią oni latami w takich związkach. Istnieją różne rodzaje przemocy ⁴:

•  fizyczna, w której zostaje naruszona nietykalność fizyczna;
•  psychiczna –  naruszona zostaje godność osobista;
•  seksualna – naruszona jest intymność;
•  ekonomiczna, która charakteryzuje się naruszeniem własności;
•  zaniedbanie – naruszenie obowiązku opieki ze strony osób bliskich.

W przypadku rodzin rozbitych ważne jest, w jaki sposób rodzice traktują swoje dzieci, jak kształtują się ich kontakty z nimi – czy walczą ze sobą, czy wykorzystują dziecko do własnych rozgrywek, czy może potrafią o nim myśleć. Niestety mimo wielu zapewnień polskich sądów i wymiaru sprawiedliwości, że w sytuacji silnego konfliktu między matką i ojcem dobro ich pociech jest najważniejsze, dziecko staje się największą jego ofiarą ⁵. Problemy i narastające konflikty między rodzicami często widoczne są u dzieci w postaci gorszych ocen, wchodzenia w spór z rówieśnikami, ich agresywnego zachowania. Problematyczne jest też to, że rozbite rodziny rekonstruują się w innej kombinacji – pojawiają się nowi członkowie rodziny, dzieci zaczynają rywalizować ze sobą, a także z drugim dorosłym. Mówienie, że wszystko się jakoś ułoży, jest bardzo złe. Nowy partner rodzica często traktowany jest jako wróg, jako osoba odbierająca dzieciom jedynego ich bliskiego. Mają one poczucie, że przestały być kochane, czują się osamotnione i niezrozumiane. Nowe związki, nowe miłości pochłaniają rodzica tak bardzo, że przestaje on zauważać swoją pociechę, a to niesie za sobą wiele bardzo negatywnych konsekwencji. Każdy dorosły ma prawo do ułożenia sobie życia na nowo, trzeba to jednak robić rozsądnie i z poszanowaniem własnych dzieci. 

Ponieważ życie pisze często różne scenariusze, to także nie szczędzi rodzinom różnych traumatycznych sytuacji. Ciężka choroba czy śmierć bliskiego również mają ogromny wpływ na funkcjonowanie dziecka w rodzinie rozbitej. Najgorszą i najtrudniejszą sytuacją jest śmierć rodzica. Odkrycie śmiertelności sprawia, że w umyśle i sercu młodego człowieka pojawia się wiele skomplikowanych i trudnych doznań, czuje się ono opuszczone, skrzywdzone i zranione. By pokonać tak traumatyczne wydarzenie, warto jest mieć wsparcie. 

Podsumowując, zaburzenie atmosfery domowej występuje w rodzinach o różnej sile natężenia i w rozmaitym zakresie dysfunkcji rodzicielskiej. Atmosferę życia rodzinnego w tych rodzinach określamy jako:

• napiętą, pełną nieufności, niedomówień, stwarzającą różne zagrożenia, w których dochodzi do konfliktów,
• hałaśliwą, agresywną, w której występuje przemoc psychiczna, a nawet fizyczna,
• depresyjną, w której występują smutek, przygnębienie, rezygnacja,
• obojętną, charakteryzującą się brakiem związku uczuciowego między rodzicem a dzieckiem,
• nadmiernie emocjonalną, pełną trudnych do rozwiązania problemów życiowych ⁶.

Podsumowanie

Samotne macierzyństwo czy ojcostwo nie wyklucza właściwego wychowania dziecka o prawidłowej osobowości, otwartego na innych, pogodzonego ze sobą samym i z tym, czego doświadczyło. Zależy to jednak w ogromnej mierze od postawy rodzica, który bierze na siebie codzienną opiekę nad potomkiem. Ważne jest, by dzieci wychowywać bez „głodu” drugiego rodzica. Idealnym rozwiązaniem byłoby, aby dwoje rodziców kształtowało rozwój i zachowanie dziecka, ale jeżeli jest to wręcz niemożliwe, to obraz tego drugiego – matki lub ojca – nie może być zaburzony. Dzieci mają mieć kontakt z całą rodziną. Konfrontowanie ich z innymi rodzinami pozwoli im wyrobić właściwą postawę wobec ról, jakie mają spełniać w dorosłym życiu jako kobieta czy mężczyzna. Rodzic nieobecny w życiu swojej pociechy nie może być tematem zakazanym. Warto rozmawiać o wszystkim, nawet jeśli te tematy są trudne czy bolesne. Pamiętać też należy, że dzieci kochają swoich rodziców, nawet tych najgorszych i niegodnych tego uczucia. Pozwólmy im odczuwać wszelkie emocje. Miłość jednego rodzica to kapitał, który warto zainwestować w dziecko bezgranicznie, ponieważ stanie się ona źródłem kochania samego siebie, odporności i siły na dalsze życie.

Zjawisko niepełnej rodziny staje się obecnie coraz bardziej powszechne, nie można jej też dziś nazwać mianem zjawiska patologicznego. Sytuacja rozejścia się rodziców odciska piętno na życiu dzieci, rzutuje na ich dalsze losy, ale także na ich przyszłe rodziny. Najważniejsze jest, by dziecko nie utraciło poczucia bezpieczeństwa. Dziecko nie może funkcjonować w świecie, jednocześnie odczuwając nieustanną tęsknotę za bezpieczeństwem, ufnością i szacunkiem. 

Bibliografia

1. F. Adamski, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Kraków 2002, s. 29. ↩︎
2. L. Dyczewski, Rodzina. Społeczeństwo. Państwo, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994, s. 27 ↩︎
3. M. Prajsner, Rodzina dysfunkcyjna, Remedium 200 ↩︎
4. Niebieskalinia.info/index.php/przemoc-w-rodzinie/8-rodzaj-przemocy [dostęp on-line 31.12.2024]. ↩︎
5. B. Wiśniewska, A. Walczak-Tręda, Przyczyny konfliktów między rodzicami a nastolatkami, [dostęp on-line 31.12.2024]. ↩︎
6. H. Cudak, Ubóstwo ekonomiczne rodziny jako ważny paradygmat dysfunkcji środowiska rodzinnego, Pedagogika Rodziny nr 3/1, 2013, s.13, a także H. Cudak, Dysfunkcje rodziny i jej zagrożenia opiekuńczo-wychowawcze,Pedagogika Rodziny, nr 3, 2010. ↩︎