Homeschooling, czyli edukacja domowa – również dla dziecka chorego przewlekle?

Dzień dziecka przewlekle chorego, m.in. z mukowiscydozą, różni się bardzo od codziennego dnia osoby zdrowej. Przewlekła choroba sprawia, że na rodzicu czy opiekunie prawnym dziecka spoczywa wiele dodatkowych obowiązków, które wynikają z rodzaju i specyfiki choroby, z jaką zmaga się młody człowiek, oraz jej wymaganiami. W przypadku uczniów chorych na mukowiscydozę, którzy codziennie mają problem z gęstym i lepkim śluzem, który zalega w płucach i trzeba go stamtąd usuwać, ważne jest, by codziennie korzystać z fizjoterapii. Dzieci mają wykonywane inhalacje, a następnie drenaże. Wszelkiego rodzaju zabiegi rehabilitacyjne mają na celu oczyszczanie dróg oddechowych, utrzymywanie płuc dziecka chorego w dobrej kondycji. Stan zdrowia dziecka oraz postęp choroby wpływają na długość trwania rehabilitacji, jej charakter oraz rodzaj stosowanych leków. Fizjoterapia wdrażana jest od momentu diagnozy, co sprawia, że reorganizuje się dotychczasowe codzienne życie chorego i jego najbliższej rodziny.

Dziecko chore przewlekle musi sprostać wielu dodatkowym wymaganiom, oprócz roli ucznia i nakładanym na niego zadaniom szkolnym, musi także wypełniać niezbędne obowiązki związane z chorobą. Niestety, często zdarza się, że uczeń chory przewlekle ma wiele zaległości związanych z częstą nieobecnością w szkole. Powoduje to nawarstwianie się materiału, zniechęcenie i zauważalny spadek motywacji do dalszej nauki. Kluczową rolę, by przeciwdziałać wszelkiego rodzaju niepowodzeniom i zaległościom, ma do odegrania szkoła oraz nauczyciele uczący chore przewlekle dziecko 1. W 2017 r. ruszyła społeczna kampania „Szkoła przyjazna chorym na mukowiscydozę” przygotowana przez portal Oddech Życia oraz serwis internetowy MukoSzkola.pl, pod patronatem medialnym Pedagogiki Specjalnej. Celem kampanii było podniesienie świadomości społecznej na temat problemów i wyzwań, z którymi zmagają się uczniowie z mukowiscydozą w polskich szkołach. Serwis internetowy MukoSzkola.pl był poradnikiem dla nauczycieli, którzy pracują z dzieckiem chorym 2.

Z pewnością wielu rodziców uczniów chorych przewlekle zastanawia się także, czy jest możliwa w przypadku ich dzieci edukacja domowa. Autorki niniejszego artykułu postanowiły przybliżyć czytelnikowi ten rodzaj edukacji. Według przepisów artykuł 70 punkt 3 Konstytucji mówi: „Rodzice mają wolność wyboru dla swoich dzieci szkół innych niż publiczne”. Natomiast w Dzienniku Ustaw z 2017, poz. 593 w art. 37 w punktach kolejno zapisano, iż:

I. Na wniosek rodziców dyrektor odpowiednio: publicznego lub niepublicznego przedszkola, szkoły podstawowej i szkoły ponadpodstawowej, do której dziecko zostało przyjęte, może zezwolić, w drodze decyzji, na spełnianie przez dziecko odpowiednio obowiązku, o którym mowa w art. 31 ust. 4, poza przedszkolem, oddziałem przedszkolnym w szkole podstawowej lub inną formą wychowania przedszkolnego i obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą.

II. Zezwolenie, o którym mowa w ust. 1, może być wydane przed rozpoczęciem roku szkolnego albo w trakcie roku szkolnego, jeżeli:

1. przedszkole, szkoła podstawowa lub szkoła ponadpodstawowa, do której dziecko zostało przyjęte, znajduje się na terenie województwa, w którym zamieszkuje dziecko;
2. do wniosku o wydanie zezwolenia dołączono:
   • opinię publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej,
   • oświadczenie rodziców
   • zapewnieniu dziecku warunków umożliwiających realizację podstawy programowej obowiązującej na danym etapie edukacyjnym,
   • zobowiązanie rodziców do przystępowania w każdym roku szkolnym przez dziecko spełniające obowiązek szkolny lub obowiązek nauki do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 4.

III. Przepisów ust. 2 pkt 1 i pkt 2 lit. a i c nie stosuje się w przypadku wydawania zezwolenia, o którym mowa w ust. 1, dla dzieci i młodzieży posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym.

IV. Uczeń spełniający obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą uzyskuje roczne oceny kla-yfikacyjne na podstawie rocznych egzaminów klasyfikacyjnych z zakresu części podstawy programowej obowiązującej na danym etapie edukacyjnym, uzgodnionej na dany rok szkolny z dyrektorem szkoły. Egzaminy klasyfikacyjne są przeprowadzane przez szkołę, której dyrektor zezwolił na spełnianie obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą. Uczniowi takiemu nie ustala się oceny z zachowania. Egzamin klasyfikacyjny przeprowadza się zgodnie z art. 44l ustawy o systemie oświaty i przepisami wydanymi na podstawie art. 44zb ustawy o systemie oświaty.

V. Przepisu ust. 4 nie stosuje się do dzieci i młodzieży posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane ze względu na niepełnosprawność intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym.

VI. Roczna i końcowa klasyfikacja ucznia spełniającego obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą odbywa się zgodnie z przepisami rozdziału 3a ustawy o systemie oświaty.

VII. Uczeń spełniający obowiązek szkolny lub obowiązek nauki poza szkołą, a także rodzic takiego ucznia, może korzystać ze wsparcia szkoły, której dyrektor wydał zezwolenie, o którym mowa w ust. 1, obejmującego:

1. prawo uczestniczenia w szkole w zajęciach, o których mowa w art. 109 ust. 1 pkt 2, 3 i 5–7;
2. zapewnienie dostępu do:
   • podręczników, materiałów edukacyjnych i materiałów ćwiczeniowych, o którym mowa w art. 22ac ustawy o systemie oświaty, oraz
   • pomocy dydaktycznych służących realizacji podstawy programowej znajdujących się w zasobach szkoły–w porozumieniu z dyrektorem tej szkoły;
3. udział w konsultacjach umożliwiających przygotowanie do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 4.

VIII. Cofnięcie zezwolenia, o którym mowa w ust. 1, następuje:

1. na wniosek rodziców;
2. jeżeli uczeń z przyczyn nieusprawiedliwionych nie przystąpił do rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 4, albo nie zdał rocznych egzaminów klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 4;
3. w razie wydania zezwolenia z naruszeniem prawa. Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. – Przepisy wprowadzające ustawę – Prawo oświatowe

Art. 305.

1. Zezwolenia, o których mowa w art. 16 ust. 8 ustawy zmienianej w art. 15, wydane przed dniem 1 września 2017 r. pozostają w mocy.
2. Do wniosków o wydanie zezwolenia, o których mowa w art. 16 ust. 8 ustawy zmienianej w art. 15, złożonych do dnia 31 sierpnia 2017 r. stosuje się przepisy ustawy zmienianej w art. 15, w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 września 2017 r.
3. Do spełniania obowiązku rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza przedszkolem, inną formą wychowania przedszkolnego lub szkołą, na podstawie zezwoleń, o których mowa w ust. 1 i 2, stosuje się przepisy ustawy – Prawo oświatowe.

Poznając wykładnię prawną edukacji domowej, postarajmy się odpowiedzieć, czym ona jest w praktyce.

Edukacja domowa to nauczanie dzieci i młodzieży przez ich rodziców lub opiekunów, dawniej też przez guwernerów. Odbywa się ono w miejscu zamieszkania poza systemem szkolnym. Edukacja domowa jest niesformalizowanym biurokratycznie rodzajem opieki i metodą indywidualnego wychowania dziecka w gronie rodzinnym 3. Edukacja domowa, z angielskiego homeschooling, jest bardzo znana i chwalona w krajach anglosaskich, głównie ze względu na rezultaty oraz dobry wpływ, jaki wywiera na młodych ludzi. Najbardziej popularna jest w USA, Kanadzie i w Wielkiej Brytanii, ale ma także swoich zwolenników w Australii oraz krajach Ameryki Łacińskiej czy choćby na Węgrzech. W samych Stanach Zjednoczonych uczy się w ten sposób około 2 milionów dzieci w wieku szkolnym. W Polsce edukacja domowa dopiero raczkuje, choć istnieją już stowarzyszenia promujące ten rodzaj nauczania (np. poznańskie Stowarzyszenie Edukacji Domowej). Oczywiście nie zawsze tak było. Na początku XX w. w domu uczyły się dzieci najzamożniejszych osób, elit intelektualnych i politycznych, dla których wynajmowano wyedukowane, zagraniczne guwernantki, a w szkołach uczyli się wówczas głównie ubodzy. Obecnie edukacji domowej nie kojarzy się już w żaden sposób z zasobnością portfela (tutaj królują obecnie modne szkoły prywatne), lecz raczej ze szczególną troską rodziców o solidną edukację własnych dzieci. W USA nauczanie domowe stosowane jest często przez wyznawców różnych odłamów religijnych, w Australii bywa konieczne z powodu ogromnych odległości dzielących uczniów i ich szkoły 4.

Każdy rodzic może się podjąć edukacji domowej, bez względu na swój status finansowy, miejsce zamieszkania, mając jedno lub kilkoro dzieci, wychowując dziecko samotnie lub wraz ze współmałżonkiem. Ważne jest jednak to, by ta decyzja była jak najbardziej świadoma. Rodzic decyduje się na naukę w domu, ale także uzupełnia edukację „wyjazdami w teren”, podróżami, zwiedzaniem, uprawianiem różnych rodzajów hobby i sportów. Często jest też tak, że dziecko korzystające z edukacji domowej uczestniczy w dodatkowych zajęciach, działa w kołach zainteresowań, drużynach harcerskich. Zdarza się także tak, że rodzice mający jakieś braki z danej dziedziny wiedzy wspierają się nauczycielem specjalistą z danego przedmiotu, po to, by dać jak najpełniejszą i najlepszą edukację swojemu dziecku.

Jacy rodzice decydują się na edukację domową i dlaczego? Na to pytanie oraz na wiele innych zainteresowani rodzice czy opiekunowie dziecka uzyskają odpowiedź na stronie www.edukacja-domowa.pl. Na stronie tej czytamy, że wśród większości rodziców, którzy wcześniej wcale nie myśleli o edukacji domowej, narodziły się wątpliwości co do tradycyjnej szkoły w momencie, gdy ich dzieci rozpoczęły edukację w tego typu placówce. „Po kilku miesiącach lub latach urzeczywistniał się jeden z poniższych scenariuszy:

• szkoła nie radziła sobie z ich nauką i dziecko zaczynało mieć ewidentne problemy z czytaniem, pisaniem, liczeniem i innymi podstawowymi umiejętnościami,
• dzieci, które do tej pory były inteligentne, żywe, ciekawe świata, zainteresowane tysiącem rzeczy, stawały się przygaszone, znudzone, niczym niezainteresowane, a ich ciekawość świata i otwartość na wiedzę spadała do zera,
• wrażliwe lub słabsze dzieci zaczynały być prześladowane przez kolegów, a szkoła nie była w stanie nic w tej sprawie zrobić,
• inteligentne dzieci same przychodziły do swoich rodziców mówiąc, że nie chcą już chodzić do szkoły, bo nie uczą się w niej niczego nowego, a mimo to zmuszone są odsiadywać swoje przez kilka godzin dziennie,
• dzieci zaczynały przynosić ze szkoły najgorsze wzorce i zachowywać się w niedopuszczalny sposób,
• rodzice zaczynali zauważać, jak bardzo obowiązki szkolne rozbijają życie rodzinne, spychają na margines wartości uznawane w rodzinie za istotne, izolują członków rodziny od siebie i zastępują rzeczy uznawane w rodzinie za naprawdę ważne takimi, których rodzina nie uznaje za istotne.

Inna z kolei grupa rodziców od początku zakłada, że ich dzieci, przynajmniej w okresie pierwszych kilku lat obowiązkowej edukacji, nie będą uczęszczać do szkoły – z rozmaitych względów. Czasem najważniejsza jest troska o indywidualny rozwój dziecka i możliwość rozwijania jego własnych uzdolnień i zainteresowań. Czasem priorytetowe jest przekonanie rodziców, że we własnym zakresie są w stanie zapewnić dziecku edukację na poziomie wyższym niż ten, który jest w stanie zapewnić system kształcenia masowego. Czasami decydujące są własne doświadczenia jako nauczyciela, których efektem jest niekorzystna ocena instytucji szkoły jako środowiska niesprzyjającego rozwojowi zdrowych, twórczych, wolnych, dojrzałych osobowości. Czasem najistotniejsze są względy religijne i przekonanie, że program szkolny nie odzwierciedla przekonań i światopoglądu rodziców. Katalog powodów, dla których rodzice decydują się na edukację domową swoich dzieci, jest w zasadzie niczym nieograniczony. Każda rodzina ma inną historię i nieco inne powody. Prawie zawsze decydujące jest po prostu to, że rodzice obserwując swoje dziecko, dochodzą do wniosku, że system szkolnictwa masowego nie pozwoli rozwinąć mu skrzydeł, nie da mu tego, co najlepsze, a dziecko nie stanie się dzięki niemu dobrym, wykształconym, samorealizującym się człowiekiem”.

W przypadku rodziców dzieci, którzy decydują się na edukację domową, ważne jest również odpowiedzenie sobie na pytanie, czy dziecko będzie odpowiednio rozwijać się i socjalizować z innymi dziećmi, swoimi rówieśnikami? W przypadku dzieci wychowujących się w rodzinach wielodzietnych nie ma większego problemu z rozwijaniem kompetencji społecznych. W przypadku jedynaków oraz dzieci bardzo nieśmiałych i mało towarzyskich ważne jest, by uczyć ich także współżycia w grupie rówieśniczej.

Według danych statystycznych Ministerstwa Edukacji Narodowej z września 2017 r. liczba dzieci w edukacji domowej w Polsce w tymże roku wynosiła 13 955, co stanowi 26% wzrost w stosunku do roku poprzedniego. Z tego 86% (12 025) to uczniowie szkół podstawowych, 6,5% uczniowie gimnazjum (907), a 4% uczniowie liceum (566). Dzieci objęte edukacją domową stanowiły 0,3% wszystkich uczących się w szkołach 5.

Wśród zalet edukacji domowej wyróżnić można: zgłębianie zainteresowań i indywidualności dziecka, materiał, poza wymaganymi ramami, wzbogacony zostaje o dowolne dodatki z dziedzin, które szczególnie interesują młodego człowieka. Co więcej, dzięki nauce w systemie jeden uczeń–jeden nauczyciel, skraca się czas nauki. Często okazuje się, że roczny materiał uczeń nieszkolny jest w stanie przerobić w kilka miesięcy. Czas, który wówczas pozostaje, można przeznaczyć na dowolną inną aktywność dziecka – niekoniecznie intelektualną, gdyż może to być np. uprawianie sportu. Dużą zaletą edukacji domowej jest wzmocnienie i utrwalenie więzi między dzieckiem i rodzicami, a także stała kontrola rozwoju intelektualnego pociechy.

Edukacja domowa ma też swoje wady i należą do nich: nauka sam na sam z rodzicem-edukatorem niesie ze sobą ryzyko odseparowania dziecka od rówieśników. Istotne jest to, by nie dopuścić do sytuacji, gdy jedynymi towarzyszami młodego człowieka są dorośli. Rówieśnicy w szkole to przecież nie tylko kumple od zabaw na przerwach, ale także (a może przede wszystkim) czynnik współzawodnictwa, bardzo istotny i motywujący do pracy nad sobą. Dziecko pozbawione kontaktu z rówieśnikami może mieć problemy z socjalizacją, a w przyszłości utrudnione relacje z innymi ludźmi. Inaczej sprawa wygląda w przypadku homeschoolingu zbiorowego, czyli współpracy rodziców-edukatorów przy pracy z grupką dzieci. Ryzykiem jest również to, że rodzic może nieodpowiednio motywować swoje dziecko do nauki. Ważne jest, by nie wprowadzać chaosu edukacyjnego 6.

W przypadku dzieci chorych przewlekle, w tym także chorych na mukowiscydozę, edukacja domowa ma sens. Dla dzieci bardzo chorych, dla których przebywanie w szkole przez kilka godzin jest zbyt niebezpieczne i trudne, homeschooling jest jak najbardziej wskazany. Edukacja domowa sprawdza się również w rodzinach, które bardzo dużo podróżują. Wśród psychologów panuje także przekonanie, by edukację domową stosować u dzieci, które zmagają się z różnego rodzaju fobiami, lękami czy źle odnajdują się w dużych grupach rówieśników, boją się szkoły lub nie ufają nauczycielom. Dzieci mające problemy z koncentracją, pamięcią, nerwowe, z trudnościami w przyswajaniu wiedzy również mogą wybrać edukację domową. Ważne jest jednak dokładne przemyślenie rodziców, czy tak naprawdę mogą się oni poświęcić w pełni edukacji swojego dziecka i są na tyle zdeterminowani, by jego rozwój był harmonijny i prawidłowy. Osoby zainteresowane tego typu kształceniem powinny najpierw dowiedzieć się jak najwięcej na temat edukacji domowej i skorzystać z informacji w fundacjach i stowarzyszeniach propagujących tę formę edukacji, m.in. Fundacji Edukacji Domowej oraz Stowarzyszeniu Edukacja w Rodzinie.