Korzyści, jakie niesie za sobą trening fizyczny w terapii chorych na mukowiscydozę są już powszechnie znane. W dobie ogromnego postępu leczenia mukowiscydozy, w sytuacji kiedy pacjent dobrze reaguje na obecne możliwości leczenia modulatorami białka CFTR i rzadziej korzysta z hospitalizacji, coraz więcej uwagi i czasu będziemy poświęcali na dobór odpowiedniej aktywności fizycznej, która – w połączeniu z drenażem drzewa oskrzelowego – powinna być nieodzowną częścią postępowania fizjoterapeutycznego. Dobra wydolność fizyczna ma bezpośredni wpływ na poprawę jakości życia i lepsze rokowanie u chorych na mukowiscydozę.
Spośród licznych aktywności na szczególną uwagę zasługuje trening obwodowy (ang. Circuit Training). Jest to rodzaj treningu interwałowego z wykorzystaniem zestawu ćwiczeń siłowych, eksplozywnych (szybkościowych) i wytrzymałościowych (aerobowych). Poszczególne ćwiczenia nazwane są „stacjami” i wykonywane są jedno po drugim, z krótkimi przerwami pomiędzy nimi lub bez przerw. Cały cykl ćwiczeń to „obwód”, z czego bierze się główna nazwa. W jednym obwodzie może znaleźć się od kilku do kilkunastu ćwiczeń, po ukończeniu obwodu następuje przerwa, a potem wszystko zaczynamy od początku, w tej samej kolejności. Trening ten mocno angażuje układ krążeniowo-oddechowy, a jego głównym założeniem jest przećwiczenie mięśni całego ciała, w przeciwieństwie do tradycyjnego treningu siłowego, w którym wykonywane są ćwiczenia izolowane, czyli ćwiczenia na poszczególne partie mięśni. W treningu obwodowym wykorzystuje się ćwiczenia wielostawowe, dlatego pozwala on na jednoczesne zwiększenie siły, wytrzymałości i kondycji.
Ćwiczenia trwają krótko i z reguły są bardzo intensywne, co nie oznacza, że są one przeznaczone wyłącznie dla osób zaawansowanych. Długość treningu zależy od tego, jak bardzo wytrenowana jest dana osoba (im bardziej zaawansowana, tym więcej ćwiczeń w obwodzie lub więcej obwodów). Początkujący powinni zacząć od małej liczby obwodów (2–3) oraz stosunkowo niewielkich ciężarów. Zaawansowani mogą pozwolić sobie na większą liczbę obwodów i większe obciążenia, w zależności od stanu zdrowia i możliwości ćwiczącego. Nie ma żelaznej zasady, ile powtórzeń należy wykonać i w jakim czasie, ale przyjmuje się, że pojedynczy obwód składa się z 6–12 ćwiczeń. Każde z nich powinno angażować możliwie jak najwięcej mięśni. Przerwy pomiędzy ćwiczeniami powinny wynosić od 10 (zaawansowani) do 30 sekund (początkujący), a zakres powtórzeń w każdym ćwiczeniu to 10–20. Jeżeli chcemy zwiększyć siłę mięśni, w treningu wybieramy głównie ćwiczenia siłowe, takie jak praca z hantlami czy taśmami Thera Band, a gdy stawiamy na wytrzymałość organizmu, to przeważają ćwiczenia aerobowe, np. skakanie na skakance, bieg w miejscu, natomiast kiedy chcemy doskonalić umiejętność organizmu do generowania jak największej siły w jak najkrótszym czasie, to w przewadze będą występować ćwiczenia eksplozywne (szybkościowe), podczas których dochodzi do szybkich zmian pozycji ciała, np. wskoki na podwyższenie.
Zaczynając trening, warto ustalić sobie kolejność, w jakiej będą wykonywane ćwiczenia na określoną partię ciała, tzn. można najpierw wykonywać ćwiczenia na nogi, następnie na plecy, klatkę piersiową, barki, ramiona oraz brzuch. Następnie wyznaczamy sobie liczbę obwodów, jaką wykonamy podczas jednego treningu. Przed rozpoczęciem treningu należy rozgrzać ciało poprzez kilkuminutowe ćwiczenia w postaci biegu w miejscu, wymachów ramion, pajacyków (ryc. 1). Dopiero potem zaczyna się trening właściwy. Kończąc, należy wykonać kilka ćwiczeń rozciągających, które pozwolą mięśniom przejść w bezpieczny sposób w stan spoczynku. Trening ten należy do aktywności bardzo wyczerpujących, dlatego powinno się go wykonywać 2–3 razy w tygodniu, tak by organizm miał czas na odpoczynek i regenerację, oraz koniecznie trzeba zadbać o odpowiednią dietę i ilość przyjmowanych płynów. W innym wypadku może dojść do przeciążenia mięśni, a tym samym do zmniejszenia wydolności, odwodnienia oraz spadku masy ciała, co będzie niepożądanym skutkiem w przypadku pacjentów z mukowiscydozą.
Trening obwodowy można wykonywać na siłowni i w warunkach domowych, co stanowi jego główną zaletę. Trzeba pamiętać, że wybierając trening w warunkach domowych, musimy zaopatrzyć się w matę do ćwiczeń oraz taśmy Thera Band i hantle, które nadają treningowi charakter oporowy. Dzięki różnorodności ćwiczeń, które wykonuje się jedno po drugim, trening obwodowy zajmuje o wiele mniej czasu niż inne rodzaje treningu i spełnia zalecaną formę aktywności fizycznej rekomendowaną dla osób z mukowiscydozą. Kolejną zaletą treningu obwodowego jest szybkie pojawienie się pierwszych efektów (oczywiście wszystko zależy od intensywności, systematyczności i rodzaju przeprowadzonych ćwiczeń).
Obecnie nie istnieją żadne wytyczne dotyczące ćwiczeń fizycznych, które zostałyby opracowane specjalnie dla chorych na mukowiscydozę. Wskazane są ćwiczenia przeznaczone dla populacji zdrowej z pewnymi zmianami dla osób chorujących, w zależności od stopnia zaawansowania choroby (ryc. 2.). Dlatego ważny jest indywidualny dobór każdego treningu z uwzględnieniem stanu zdrowia, stanu odżywienia, stopnia wytrenowania i możliwości pacjenta – najlepiej po uprzedniej konsultacji pacjenta z lekarzem i fizjoterapeutą w ośrodku, w którym chory poddaje się leczeniu. Warto wspomnieć, że ewentualny wybór dyscypliny sportowej również powinien być dobierany indywidualnie, zgodnie z upodobaniami ćwiczącego. Być może dzięki temu aktywność fizyczna przestanie być postrzegana jako obowiązek i będzie traktowana jako przyjemny sposób na spędzanie wolnego czasu. Pacjenci w stabilnym stanie, leczący się w Instytucie Gruźlicy i Chorób Płuc OT w Rabce-Zdroju, podczas hospitalizacji pod okiem fizjoterapeuty mogą korzystać z różnego rodzaju sprzętów do ćwiczeń dostępnych w tym ośrodku np. z bieżni, orbitreka, atlasu i wiele innych. Owszem, wymaga to od pacjenta wysiłku, ale warto go podjąć, gdyż korzyści jest bardzo wiele.
Samoocena własnych możliwości często zostaje zniekształcona przez chorych, dlatego tak ważne jest dostosowanie aktywności fizycznej do własnego stanu zdrowia oraz zadbanie o odpowiednią motywację. Jeden z najstarszych w Polsce chorych na mukowiscydozę, mentor oraz trener personalny Michał Peryt prowadzi infolinię coachingową i sportową dla chorych na mukowiscydozę, szczególnie dla tych, którzy są zainteresowani tematem sportu oraz którzy nie czują się zmotywowani, żeby pomóc im przekonać się, że warto podjąć wysiłek. Zminimalizowanie postrzeganych barier oraz wybranie optymalnych czynników motywujących przyczynia się do sukcesu programu włączającego aktywność fizyczną do rutynowej fizjoterapii. Istnieje silny argument, który stwierdza, że praca nad sobą to jedyna „przepustka” do dłuższego i lepszego życia.
Kilka rodzajów ćwiczeń, które możemy wykorzystać w treningu obwodowym w warunkach domowych
Ćwiczenie 1.
Pozycja wyjściowa: Ciało ustawione w podporze przodem, ramiona wyprostowane, dłonie pod barkami w linii prostej. Stopy w lekkim rozkroku, są oparte o palce stóp. Brzuch mocno napięty.
Ruch: Zgięcie ramion – klatka piersiowa kieruje się w stronę podłoża, głowa jest przedłużeniem kręgosłupa. Należy zejść możliwie jak najniżej, nie dotykając tułowiem podłoża. Następnie powrót do pozycji wyjściowej. Ważne, żeby ciało pozostało w linii prostej (fot. 1).
Ćwiczenie 2.
Pozycja wyjściowa: Pozycja stojąca, plecy wyprostowane, ramiona skierowane w dół. Mięśnie brzucha oraz pośladkowe napięte, łopatki ściągnięte, stopy w lekkim rozkroku.
Ruch: Wraz z wdechem przysiad do pozycji poniżej kąta prostego, ramiona wyciągnięte przed sobą. Wraz z wydechem dynamiczny wyprost kolan i wyskok w górę, z pracą ramion. Opadając, lekko uginamy kolana. Pracując z hantlami, podczas wyskoku ramiona kierujemy w dół, bez hantli ramiona albo wyrzucamy w górę, albo kierujemy je w dół (fot. 2).
Ćwiczenie 3.
Pozycja wyjściowa: Pozycja stojąca, tułów wyprostowany, stopy w lekkim rozkroku.
Ruch: Bieg w miejscu (skipping) połączony z naprzemiennymi wyprostami ramion w przód. Kiedy wykonuje się cios prawą ręką, lewa noga jest ugięta, a kolano znajduje się wysoko uniesione z przodu ciała. Ćwiczenie należy wykonać dynamicznie, można użyć hantli (fot. 3).
Ćwiczenie 4.
Pozycja wyjściowa: Stopy ustawione na szerokość bioder, całą powierzchnią dociśnięte do podłogi. Plecy proste, brzuch napięty, łopatki ściągnięte.
Ruch: Opierając się o ścianę, należy wykonać przysiad do momentu, aż uda będą równoległe do podłoża. Odcinek lędźwiowy dociśnięty do ściany, brzuch mocno napięty. Ramiona można wyciągnąć przed siebie lub mieć opuszczone wzdłuż ciała. Pozycję tę utrzymujemy przez określony czas (fot. 4).
Ćwiczenie 5.
Pozycja wyjściowa: Ciało ustawione w wysokim podporze przodem, ramiona wyprostowane, dłonie pod barkami w linii prostej. Stopy w lekkim rozkroku, są oparte o palce stóp. Brzuch mocno napięty. Ciało tworzy linię prostą od ramion poprzez biodra do pięt.
Ruch: Naprzemienne i dynamiczne przyciąganie kolan do klatki piersiowej, przeskoki z nogi na nogę (fot. 5).
Ćwiczenie 6.
Pozycja wyjściowa: Ciało ustawione w podporze przodem na przedramionach, łokcie pod barkami, nogi złączone, wyprostowane, ustawione w jednej linii z tułowiem – równolegle do podłoża.
Ruch: Utrzymując prawidłową pozycję wyjściową i napinając mocno mięśnie nóg, pośladków oraz brzucha, należy wytrzymać określony czas (fot. 6).
Ćwiczenie 7.
Pozycja wyjściowa: Podpór na przedramieniu, kończyny dolne złączone, wyprostowane, w jednej linii.
Ruch: Podobnie jak w desce przodem, utrzymując prawidłową pozycję wyjściową należy wytrzymać określony czas (fot. 7).
Ćwiczenie 8.
Pozycja wyjściowa: Ciało ustawione w wysokim podporze przodem, ramiona wyprostowane, dłonie pod barkami w linii prostej. Stopy w lekkim rozkroku, są oparte o palce stóp. Brzuch mocno napięty.
Ruch: Należy zrobić dynamiczny przeskok w przód, przyciągając przy tym kolana do klatki piersiowej, następnie przeskokiem wrócić do pozycji wyjściowej (fot. 8).
Ćwiczenie 9.
Pozycja wyjściowa: Pozycja leżąca na plecach, nogi ugięte w kolanach, lekko rozstawione (nie szerzej niż biodra), ze stopami ułożonymi na wprost. Taśma zaczepiona na kostkach i pod stopami, naciągnięta na biodra.
Ruch: Ruch należy zacząć od oderwania pośladków oraz pleców od podłoża, przytrzymać biodra w skrajnym górnym położeniu przez 3 s, powoli wrócić do pozycji wyjściowej (fot. 9).
Ćwiczenie 10.
Pozycja wyjściowa: Pozycja leżąca, nogi zgięte w kolanach, stopy oparte o ręcznik lub kawałek materiału. Ramiona wzdłuż tułowia.
Ruch: Należy unieść biodra, jednocześnie bardziej ugiąć kolana, tak aby przyciągnąć pięty do pośladków, następnie wracamy do pozycji wyjściowej. Ruch wykonuje się wolno (fot. 10).
Bibliografia
- Boyle M. Nowoczesny trening funkcjonalny. Galaktyka 2019
- Cox N.S., Holland A.E. Current perspectives of physical activity in cystic fibrosis. Expert Rev. Respir. Med. 2019; 13 (1): s. 13–22; dostęp online 04.12.2023 r.
- Grzeczyńska M., Grzelewska A., Grzelewski T. i wsp. Wpływ przebiegu choroby na aktywność fizyczną dzieci chorych na mukowiscydozę. Problemy pielęgniarstwa 2011; 19: s. 39–46.
- Orlik T. Rola fizjoterapii w mukowiscydozie. [w:] red. Sands D. Mukowiscydoza – choroba wieloukładowa. Termedia, Poznań, 2018, s. 279–286.
- https://ncez.pzh.gov.pl/aktywnosc-fizyczna/nowe-zalecenia-who-dotyczace-aktywnosci-fizycznej/ dostęp 04.12.2023r.
- https://www.fabrykasily.pl/ dostęp 04.12.2023r.
