Bezsenność i zaburzenia snu u chorych przewlekle – przyczyny i skutki

Sen to stan czynnościowy ośrodkowego układu nerwowego, cyklicznie pojawiający się i przemijający w rytmie dobowym, podczas którego następuje zniesienie świadomości oraz bezruch. Cechą charakterystyczną fizjologicznego snu jest pełna odwracalność pod wpływem czynników zewnętrznych 1. Sen jest niezwykle ważny dla naszego zdrowia umysłowego, a także fizycznego. W roku 2017 wręczono nagrodę Nobla trzem naukowcom zajmującym się dziedziną medycyny, którzy w latach 80. i 90. XX w. zidentyfikowali molekularny zegar naszych komórek. Jego celem jest utrzymywanie naszej synchronizacji ze słońcem.

W zależności od wieku mamy różne zapotrzebowanie na sen. Młodsze osoby potrzebują bardzo dużo snu, noworodki i małe dzieci dzielą dobę na kilka części i regularnie przeplatają aktywność ze snem. Sen jest niezwykle ważny dla prawidłowego i efektywnego funkcjonowania w ciągu życia, pozwala wypocząć, wzrastać, a  także odbudowywać organizm i tkanki. Na sen poświęcamy prawie 1/3 naszego życia, stąd jest on niezmiernie ważnym elementem codziennego funkcjonowania. Rytm okołodobowy powoduje, że organizm wie dokładnie, kiedy jest właściwa pora na sen, czas ten powinien przypadać na okres ciemności.

Do czynników kształtujących i regulujących rytm okołodobowy zalicza się:

• światło,
• aktywność społeczną i umysłową, która wiąże się ze spotykaniem innych ludzi, pracą i nauką, które kształtują rytm pracy mózgu,
• rytm posiłków,
• wysiłek fizyczny, który jest wyznacznikiem czasu dla mięśni,
• wskazanie zegarów i budzików – umożliwiające wykonywanie określonych czynności każdego dnia stałych porach 2.

W trakcie prawidłowego, dobrego snu człowiek przechodzi cyklicznie każdej nocy, cztery lub pięć razy przez kilka stadiów snu, a każdy z nich ma określone właściwości i cele:

• stadia pierwsze i drugie – człowiek zapada w sen, mózg pozostaje aktywny i rozpoczyna proces edycyjny, w którym decyduje, które wspomnienie zachować, a  które wyrzucić. Stadium pierwsze to zasypianie i trwa około pięciu minut. W drugim stadium mózg jest bardzo aktywny 3.
• stadia trzecie i czwarte – człowiek wchodzi w sen głęboki, podobny do śpiączki, jest on równie niezbędny dla człowieka jak pożywienie. Podczas snu głębokiego komórki ludzkie wytwarzają najwięcej hormonu wzrostu, potrzebnego do regeneracji kości i mięśni. Sen jest także niezbędny do zachowania zdrowia układu odpornościowego, temperatury ciała i ciśnienia krwi. Zbyt mała ilość dobrego snu sprawia, że człowiek nie panuje nad sobą i nad swoim nastrojem, gorzej wraca do zdrowia po różnego rodzaju urazach 4.
• faza snu REM (od ang. rapid eye movement, czyli „szybkie ruchy gałek ocznych”, to stan nieokiełznanej psychozy, w której człowiek śni, lata, spada bez względu na to, czy pamięta o tym, czy nie). Sen REM stanowi ok. 1/5 całkowitego czasu odpoczynku u osób dorosłych 5. Sesja REM kończy się w momencie krótkiego przebudzenia. Światło dzienne ma właściwości budzące, gdy dociera przez powieki do siatkówki, zostaje wówczas wysłany sygnał do głębi mózgu, a wtedy sen się rozpływa i otwieramy oczy 6.

Niestety, coraz więcej osób ujawnia problemy z zasypianiem bądź utrzymaniem swojego snu. Duża ilość obowiązków czynności do wykonania, stres w pracy, nadmiar obowiązków, jaki bierzemy na swoje barki, sprawiają, że człowiek walczy z sennością licznymi pigułkami, pijąc dużą ilość kawy lub napojów energetycznych. Ludzie ignorują swoje ziewanie i zmuszają organizm do dalszej pracy. Osoby zdrowe, które same wpędzają się w problemy związane z nieprawidłowym snem, już dziś powinny zacząć dbać o siebie i o swoje zdrowie. Zaburzenia snu występują jednak bardzo często również u osób przewlekle chorych.

Komisja Chorób Przewlekłych przy Światowej Organizacji Zdrowia zdefiniowała chorobę przewlekłą jako „wszelkie zaburzenia lub odchylenia od normy, które mają jedną lub więcej z następujących cech charakterystycznych: są trwałe, pozostawiają po sobie inwalidztwo, spowodowane są nieodwracalnymi zmianami patologicznymi, wymagają specjalnego postępowania rehabilitacyjnego albo według wszelkich oczekiwań wymagać będą długiego okresu nadzoru, obserwacji czy opieki” 7. Niestety, przewlekłym zespołom bólowym, występującym często w chorobach przewlekłych (takim jak bóle reumatyczne stawów, bóle ortopedyczne) oraz współistniejącym z zaburzeniami snu zaburzeniom psychicznym (depresja) towarzyszy bezsenność. Uporczywie trwająca bezsenność powoduje wystąpienie silnej depresji 8. Przyczyną bezsenności mogą być gwałtowne wahania nastroju, ale także stosowanie różnych leków. Na zaburzenia snu cierpią osoby chore somatycznie, neurologicznie, u których występują przewlekłe zespoły bólowe, zaburzenia oddychania oraz różnego rodzaju dolegliwości motoryczne. Osoby skarżące się na zły sen wymieniają m.in. częste budzenie się w nocy, trudności z zasypianiem oraz wczesne budzenie się 9.

Według szacunkowych danych, na świecie około 50% ludzi ma problemy ze snem. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych podzieliła kłopoty ze snem na:

• nieorganiczne, czyli niezwiązane z chorobami układu nerwowego lub somatycznymi,
• organiczne, czyli wiążące się z powyższymi schorzeniami.

Amerykańska Klasyfikacja Chorób i Zaburzeń Psychicznych podzieliła zaburzenia snu na pierwotne i wtórne, czyli takie, które występują samoistnie, i takie, które towarzyszą innym chorobom. Wyróżniamy następujące rodzaje bezsenności:

• bezsenność przygodną,
• bezsenność krótkotrwałą,
• bezsenność przewlekłą 10.

U  osób przewlekle chorych do-bry sen jest niezwykle ważny. Badania kliniczne wykazały, iż osoby doświadczające przewlekłego bólu, ale dobrze sypiające, odczuwają swoją niepełno-sprawność jako mniejszą i mają większą satysfakcję z życia. Osoby, które zmagają się z dużym bólem powinny zatem przyjmować leki przeciwbólowe przed nocą, by ich działanie przypada-ło na czas snu 11.

Brak prawidłowego snu przez dłuższy czas powoduje zmiany zarówno w wyglądzie zewnętrznym, a  także w zdrowiu. Do najczęstszych fizycznych konsekwencji niewyspania zaliczyć trzeba:

• osłabienie koncentracji, uwagi i motywacji,
• senność i zmęczenie,
• niższą zdolność intelektualną,
• niekontrolowane zasypianie w ciągu dnia,
• gorszą jakość wykonywanych czynności,
  więcej popełnianych błędów.

Fizjologicznymi skutkami braku dobrego snu są:

• większe ryzyko rozwoju różnego rodzaju chorób psychicznych (depresja, schorzenia afektywne),
• obniżoną odporność, zwiększającą prawdopodobieństwo wystąpienia chorób somatycznych, układu sercowo-naczyniowego oraz układu żołądkowo-jelitowego 12.

Badania naukowe wykazały, iż osoby cierpiące na przewlekłą bezsenność:

• wydłużają czas spędzany w łóżku, y próbują wyrównywać niedobory snu poprzez wcześniejsze kładzenie się spać lub pozostawianie dłużej w łóżku po bezsennej nocy,
• wykonywanie drzemek w ciągu dnia,
• rezygnowanie z aktywności fizycznej, y próbowanie zaśnięcia na siłę i oczekiwanie na sen w łóżku, nawet wówczas, gdy on nie przychodzi,
• wieczorem oczekują z napięciem oraz lękiem na to, jaka okaże się kolejna noc,
• nadmiernie zajmują się jakością własnego snu,
• zbyt długo i za często przyjmują leki nasenne bądź spożywają alkohol przed snem 13.

Jeżeli występują u nas problemy ze snem, a  dodatkowo chorujemy przewlekle, warto zastosować kilka dobrych sposobów:

• wstać z łóżka, jeżeli nie czuje się senności,
• wystrzegać się przykrych rozmów przed snem,
• nie zadręczać się myślami, że kolejna noc będzie znów bezsenną,
• przed pójściem do łóżka zrelaksować się, słuchać kojącej muzyki lub czytać,
• nie łączyć złego samopoczucia w ciągu dnia z nieprzespaną nocą,
• usunąć z sypialni telewizor, głośno tykający zegar, dokładnie zasłonić okna, dbać o nawilżanie powietrza i niezbyt wysoką temperaturę (najlepsza to ok. 18–20°C),
• pielęgnować dobre nawyki: kłaść się spać i wstawać o tej samej porze,
• dbać o to, by sen trwał ok. 6 godzin,
• treningi planować po południu,
• nie pić po południu kawy oraz napojów energetycznych,
• przebywać jak najwięcej na słońcu, a  zimą w dobrze oświetlonych po-mieszczeniach 14.

Zaburzenia snu występujące długo są powiązane z różnymi zaburzeniami depresyjnymi. Osoba, która cierpi na zaburzenia snu, powinna zgłosić się do swojego lekarza ogólnego (rodzinnego) bądź do psychiatry, który powinien rozpocząć leczenie. Prawidłowo prowadzone leczenie powinno być w miarę szybkie i skuteczne. Osoby chore przewlekle, a  także ich bliscy powinni dbać o to, by ich sen był jak najlepszy. Walka z chorobą oraz życie często z bólem jest i tak zbyt obciążające dla organizmu. Warto do swojego codziennego rytmu dnia wpleść rady dotyczące prawidłowego funkcjonowania w czasie dnia, by noc była czasem odpoczynku od bólu i codziennej walki z chorobą.