Dlaczego młody człowiek rani sam siebie – o samookaleczeniach wśród dzieci i młodzieży

Niestety dane są przerażające. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę opublikowała dane z prowadzonych przez siebie statystyk. Każdego dnia ponad 19 młodych osób dzwoniło lub pisało na ich numer zaufania w sprawie myśli, zamiarów i prób samobójczych. Blisko 30 osób dziennie mówiło o lękach i niepokoju, które nie pozwalają im normalnie funkcjonować, a 9 osób o samookaleczeniach. W 2022 r. konsultanci linii 116 111 podjęli 885 interwencji ratujących życie lub zdrowie dzieci. Wśród dzieci i młodzieży odnotowuje się obecnie 30% więcej stanów lękowych, 130% więcej samookaleczeń, 180% więcej myśli, zamiarów i prób samobójczych ¹.

Rodzic odkrywający fakt, że jego dziecko się okalecza, przeżywa ogromny szok. To, że dzieci się samookaleczają, najczęściej zostaje wykryte przypadkiem. Młody człowiek przeżywający często zaburzenia nastroju, mający słabą odporność psychiczną, a także trudności w radzeniu sobie z emocjami wybiera właśnie tę drogę, by dać im upust. Samookaleczenie należy do grupy zachowań autodestrukcyjnych. Takie zachowania stanowią bardzo duży obszar badawczy i zalicza się do nich wiele destruktywnych i wrogich czynów, które kierowane są przeciw własnemu ciału. Są one ryzykowne i groźne dla życia bądź zdrowia. Do ostrych, bezpośrednich form autodestruktywności zaliczyć trzeba samobójstwo oraz samookaleczenie, natomiast do pośrednich wliczamy różnorodne zachowania destruktywne o negatywnych konsekwencjach fizycznych i psychologicznych (np. zaburzenia odżywiania, nadużywanie substancji psychoaktywnych, zachowania impulsywne, ryzykowne, nieprzestrzeganie zaleceń lekarzy).

Oczywiście bezpośrednie i pośrednie przejawy autoagresji mogą ze sobą współwystępować. Tworzy się wówczas różnorodny obraz kliniczny, m.in. samookaleczanie wraz z próbą samobójczą, jadłowstręt psychiczny wraz z samookaleczeniem, bulimia psychiczna wraz z nadużywaniem substancji psychoaktywnych i próbami samobójczymi i tak dalej ².

W niniejszym artykule skupię się na samookaleczeniach, inaczej nazywanych samouszkodzeniami. Są to przeprowadzane z własnej woli i najczęściej z niewielkim zagrożeniem dla życia, a przede wszystkim pozbawione intencji samobójczych uszkodzenia własnego ciała, które nie są akceptowane społecznie.

Występująca wśród dzieci autoagresja ma na celu zmniejszenie dyskomfortu psychicznego i uwarunkowana jest różnorodnymi czynnikam ³.

Samookaleczenia są znakiem ostrzegawczym, że młody człowiek przeżywa intensywnie bardzo trudne oraz przykre sytuacje, z którymi nie potrafi sobie poradzić. Jedyną możliwą formą, pozwalającą na danie upustu własnym emocjom, jest ranienie własnego ciała. Dzieci, raniąc się fizycznie, często próbują ukarać same siebie, a także pośrednio dorosłych, na których się w jakiś sposób w danej sprawie zawiodły. Niestety samookaleczenie sprawia, że zarówno młody człowiek, jak i jego rodzice przeżywają tę sytuację jeszcze mocniej. Najczęściej popełnianym błędem przez dorosłych, którzy odkrywają prawdę o swoim dziecku, jest zarzucanie dziecka swoimi emocjami związanymi z tym tematem. Psycholog Małgorzata Tomaszewska podaje szereg komentarzy, których trzeba unikać jak ognia, ponieważ zupełnie nie przyczyniają się do poprawy komunikacji pomiędzy dzieckiem samookaleczającym się a jego rodzicem.

Należy unikać następujących sformułowań:

• „Nie martw się, wszystko się ułoży”;
• „Nie przejmuj się”;
• „Wyrośniesz z tego”;
• „Ogarnij się”;
• „Chyba nie chcesz mnie wprowadzić do grobu?”;
• „Musisz wyjść na ludzi”;
• „Weź się w garść”;
• Nie mogę znieść tego, co sobie robisz” ⁴.

Warto tu wymienić następujące sytuacje, które mogą przerosnąć możliwości dziecka:

• przemoc fizyczna i psychiczna,
• nadużycie seksualne,
• bullying szkolny,
• poczucie odrzucenia i izolacji od grupy,
• silne konflikty w rodzinie,
• nagła utrata kogoś bliskiego,
• nagła zmiana sytuacji życiowej,
• trudności separacyjne,
• nadmierny krytycyzm.

Wówczas dzieciom najczęściej towarzyszą emocjonalne konsekwencje, takie jak:

• poczucie bezsensu,
• poczucie braku wyjścia,
• przytłaczający smutek,
• paraliżujący lęk,
• złość,
• wewnętrzny niepokój,
• wzmożona drażliwość,
• brak zaufania do dorosłych ⁵.

W jaki sposób młodzi ludzie okaleczają swoje ciało? Najczęściej nacinają skórę różnymi ostrymi przedmiotami, zaczynając od rąk – nadgarstków i przedramion. Z czasem wybierają miejsca, które nie są widoczne na pierwszy rzut oka, czyli uda i brzuch. Rzadziej wybierają formę rozdrapywania starych ran, gryzienia czy przypalania skóry ⁶.

W jaki sposób wspomóc młodego człowieka? Priorytetowe jest wzmacnianie odporności psychicznej nastolatków oraz dbanie o bliskie relacje emocjonalne, głównie w rodzinie. W przypadku kryzysu psychicznego warto skorzystać ze wsparcia ośrodka interwencji kryzysowej.

Oto kilka form pomocy:

• dialektyczna terapia behawioralna łącząca elementy terapii indywidualnej i grupowego treningu umiejętności,
• karty obserwacji,
• interwencje w sytuacjach kryzysowych,
• interwencje w środowisku,
• terapia rodzinna,
• trening umiejętności dla rodzin,
• spotkanie zespołu konsultacyjnego,
• w razie potrzeby – farmakoterapia.

W celu leczenia osób, które dokonują samookaleczeń, wykorzystuje się z sukcesami metodę terapii poznawczo-behawioralnej.

Bardzo ważne jest pracowanie nad własnymi myślami, przekonaniami, a także postrzeganiem siebie, swojej przyszłości. Wszystkie te terapie mają na celu wzmocnienie odporności psychicznej młodego człowieka oraz jego wyjście z kryzysu. Inną terapią z powodzeniem wykorzystywaną jest terapia poprzez twórczość, która polega na tym, że wytwory danej osoby stają się narzędziem do wyrażania własnych emocji. W tej terapii uczy się młodego człowieka pozytywnego postrzegania swojego ciała, akceptowania go i dbania o nie ⁷.

Pandemia, życie w wirtualnym świecie, brak odpowiednich wzorców zachowania, problemy w domu rodzinnym i wśród rówieśników to tylko nieliczne z naprawdę wielu trudności, z jakimi styka się dzisiejszy młody człowiek. Zachowania autoagresywne, zwłaszcza samookaleczenia, są reakcją na to, z czym mierzy się dzisiejsza młodzież. Dobre relacje z rówieśnikami, poczucie bezpieczeństwa i przynależności do grupy i rodziny są buforami dającymi młodym osobom psychiczną pomoc. Stosowane dziś wszelkiego rodzaju terapeutyczne rozwiązania mają pomóc im wytworzyć w sobie zdolność samoobrony i samoregulacji emocjonalnej. Trzeba także pamiętać, że pomoc i wsparcie ze strony rodziny są wartością niezwykle ważną, ale nie najważniejszą. Konieczna w przypadkach samookaleczeń jest pomoc psychologiczna lub psychoterapeutyczna oraz psychiatryczna. Trzeba pamiętać, że samookaleczanie to poważna sprawa, w której trzeba poradzić się specjalistów. Pomogą oni poprawić komunikację między członkami rodziny, a dzięki odpowiednio dobranej terapii zmieni się relacja między nimi.

Przypisy

1. https://fdds.pl/o-fundacji/co-nowego-w-fundacji/30-wiecej-lekow-130-wiecej-samookaleczen-180-wiecej-mysli-zamiarow-i-prob-samobojczych.html. ↩︎
2. W. Radziwiłłowicz, Autoagresja, samobójstwa i samookaleczenie, s. 559, https://www.researchgate.net/publication/341000007_Autoagresja_-_samobojstwa_i_samookaleczenia. ↩︎
3. M. Sroka-Ossowska, Samookaleczenia dzieci i młodzieży – przyczyny, objawy, pomoc, ↩︎
4. K. Półrola-Miętka, Samookaleczenie u dzieci i młodzieży – rola rodziców we wspieraniu terapii, https://www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/samookalecznie-u-dzieci-i-mlodziezy-rola-rodzicow-we-wspieraniu-terapii/. ↩︎
5. N. Perek, Samookaleczenie wśród uczniów – jak reagować na samookaleczenie dzieci i młodzieży, https://epedagogika.pl/top-tematy/samookaleczenia-wsrod-uczniow-jak-reagowac-na-samookaleczenia-dzieci-i-mlodziezy-6303.html. ↩︎
6. https://osrodekintra.pl/samookaleczanie-u-nastolatkow-przestalo-byc-nosnym-tematem-to-wcale-nie-znaczy-ze-zrozumielismy-problem-i-wiemy-jak-reagowac/. ↩︎
7. M. Sroka-Ossowska, Samookaleczenia dzieci i młodzieży – przyczyny, objawy, pomoc, https://avigon.pl/blog/samookaleczenia-dzieci-i-mlodziezy-przyczyny-objawy-pomoc. ↩︎