Rozwód rodziców – traumatyczny czas dla dzieci

Dziewczynka (Fot. Carey Hope)
Fot. Carey Hope

Statystyki w Polsce są zatrważające, rozwodów z roku na rok przybywa, a przecież jest to jedno z najbardziej tragicznych wydarzeń w życiu każdej rodziny. W Polsce orzeka się około 65 tys. rozwodów rocznie, czyli co trzecie małżeństwo ulega rozpadowi. Zdarzenie to jest o wiele trudniejsze, jeśli bezpośrednimi uczestnikami rozwodu są dzieci. Emocjonalny ciężar tej sytuacji ma na nie bezpośredni wpływ i potrzebują one dużo czasu, by ich życie wróciło do „nowej” normalności.

Rozwód rodziców wywołuje wiele negatywnych zaburzeń, które spowodowane są napięciami emocjonalnymi, jakie odczuwa w tym czasie dziecko. Bez względu na to, czy rodzina od dłuższego czasu żyła ze sobą w niezgodzie, czy rozwód jest wynikiem zdrady małżeńskiej jednego z rodziców lub konsekwencją narastającego od lat konfliktu pomiędzy rodzicami, to właśnie dzieci odczuwają najdotkliwiej załamanie się dotychczasowej wspólnoty. Porównują swoją sytuację z innymi, koleżankami i kolegami ze szkoły albo sąsiadami. Zadaniem rodzica, który zostaje z dziećmi w momencie, gdy drugi opuszcza dom, jest umiejętne przeprowadzenie rozmowy z nimi o tym, co się aktualnie w tej rodzinie dzieje. Niestety, często rozwód wywołuje wiele stresogennych sytuacji związanych z konfliktem pomiędzy rodzicami, wyprowadzeniem się jednego z nich z domu, pogorszeniem się statusu finansowego rodziny, brakiem stabilności struktury rodzinnej oraz nadmiernym obciążeniem, które wynika z braku opieki przez dłuższy czas nad dziećmi i koniecznością dbania samego siebie 1.

Najważniejszą kwestią powinno być to, by dziecko miało możliwość rozmawiania o swojej trudnej sytuacji z osobami, którym ufa, na przykład bliskimi, kolegami, nauczycielami ze szkoły. Obserwując dziecko w przypadku rozwodu rodziców, trzeba umieć mu przedstawić, że jest ono dla swoich rodziców zawsze najważniejsze. Problemem jest, gdy na przykład ojciec, który zdradzał matkę, w pewnym momencie postanawia zerwać zupełnie kontakty ze swoimi dziećmi. Wytłumaczenie dziecku w racjonalny sposób tego, co się aktualnie dzieje, jest bardzo trudne. Rozwód bardzo silnie wpływa na kształtowanie się jego osobowości 2. Profesor Mirosława Nowak-Dziemianowicz jednoznacznie podkreśla, że rozwód słusznie jest zaliczany do przemocy wobec dziecka, patologii i dewiacji społecznej oraz rodzinnej 3. Współcześni pedagodzy od dawna biją na alarm, iż zmiana struktury rodziny: jedynactwo, rozpad i rozkład rodziny oraz jej różne rekonstrukcje powodują, że dziecko musi znacznie szybciej wydorośleć.

W literaturze pojawia się określenie depedagogizacji dzieciństwa, ponieważ młody człowiek traci swoją dziecięcą przestrzeń i staje wobec wielu problemów i zadań tak jak osoba dorosła. Depedagogizacja dzieciństwa następuje w wypadku, gdy rodzinę dotyka krytyczne wydarzenie losowe, m.in. rozwód rodziców 4. Dzieci w rodzinach rozwiedzionych mają bardzo trudną sytuację emocjonalną, opiekuńczą i wychowawczą. Dla dziecka rozwód nie jest tylko prawnym aktem, ale przede wszystkim emocjonalnym, i wiąże się z rodzicielskim cierpieniem. Rozwód osieroca dziecko, ponieważ zostaje ono pozbawione stałych relacji z drugim rodzicem. Dziecko tęskni za rodzicem nieobecnym, za spotkaniami z nim, do których z różnych przyczyn nie dochodzi. Dzieci, które zostają od-trącone i odrzucone przez jednego z rodziców, przeżywają uczucie nieodwzajemnionej miłości, mają poczucie braku bezpieczeństwa, troski i opieki oraz świadomość opuszczenia przez bliską osobę 5.

Rozwód rodziców przyczynia się do odczuwania przez dzieci inności i odmiennej od innych sytuacji. Chcą one być kochane tak jak dawniej, pragną mieć oboje rodziców, często muszą też znosić różne przykrości i upokorzenia 6. Bagaż bolesnych doświadczeń dzieci dźwigają już przez całe dalsze życie, ponieważ ich wychowanie różni się od dzieci wychowywanych w pełnej rodzinie. Rozwód rodziców wpływa na dziecko w różny sposób w zależności od tego, w jakim jest ono wieku. Dla malucha w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym, czyli do około 3. roku życia, negatywnym skutkiem staje się zerwanie więzi emocjonalnej. Reakcja na kłótnie rodziców to płacz, brak apetytu, problemy ze snem. W tym okresie buduje się najmłodszych bezpieczna więź z rodzicem, jest to tzw. okres zakorzenienia. Problemy rodziców przenoszą się na małe dzieci i obserwuje się u nich reakcje regresyjne, np. zahamowanie rozwoju mowy, powrót do ssania smoczka, ssanie kciuka, wzmożone przytulanie się. Brak w pobliżu matki powoduje płacz i krzyk 7.

Silna zależność fizyczna od rodziców występuje u dzieci w wieku od 3 do 6 lat. Rozwód i wyprowadzenie się rodzica wywołuje u maluchów poczucie nieodwołalnej straty, nagle nie ma już przy nim taty lub mamy i nigdy ich nie będzie 8. W tym okresie dzieci w różny sposób manifestują swoje przeżycia emocjonalne. Rodzice mogą zaobserwować u nich m.in. trudności w zasypianiu, zaburzenia łaknienia, uzależnienie się od jednego z rodziców, labilność emocjonalną, ataki złości i agresji wyrażane fizycznie i werbalnie (uderzanie, pchanie, kopanie, kładzenie się na podłodze, przezywanie, wrzaski, krytykowanie), nerwowe nawyki, takie jak kręcenie włosów, szarpanie i skręcanie ubrania, pochrząkiwanie, ssanie palca, obgryzanie paznokci. Bardzo istotne jest, by w tym okresie dać dziecku bliskość fizyczną – przytulać i pocieszać je, nie pozostawiać na dłuższy czas samemu sobie. Niewskazane są także jakiekolwiek większe zmiany, ważna jest punktualność, następstwo zdarzeń, dotrzymywanie danego słowa, stabilne i przewidywalne warunki. Wszystkie te czynności mają służyć odbudowaniu u niego poczucia bezpieczeństwa i równowagi emocjonalnej 9.

U  dzieci w wieku wczesnoszkolnym (od 6 do 9 lat) zaczynają rozwijać się cechy, które w przyszłości będą podstawami ich osobowości. Tęsknią wówczas za rodzicem, który z nimi nie mieszka, i mogą w związku z tym doświadczać lęku przed tym, że utracą również rodzica, który z nimi mieszka. Rozwód rodziców sprawia, że mogą stać się przygnębione, smutne i uciekają w świat fantazji. Mogą złościć się na tego rodzica, którego obwiniają za rozpad związku. Pojawia się także złe uczucie związane z tym, że muszą wybierać, wobec kogo być lojalnym – wobec mamy czy wobec taty. Zdarza się tak, że chcąc spędzać czas z rodzicem, który nie sprawuje nad nimi opieki na co dzień, stają się jego sojusznikami i okazują niechęć wobec drugiego rodzica, z którym mieszkają. Dzieci w wieku wczesnoszkolnym przeżywając swój wewnętrzny konflikt, mogą odreagowywać zachowaniami agresywnymi lub autoagresywnymi, jak również nie wyrażać przeżywanych przez siebie trudnych do zrozumienia emocji i uczuć. U dzieci zaobserwować można np. moczenie nocne czy bezsenność. Może je także cechować niskie poczucie własnej wartości i trudność w nawiązywaniu kontaktów, a  także nadmierna drażliwość 10.

Rozwód rodziców przypadający na dzieci w wieku od 9 do 12 lat zwiększa znacznie ryzyko wystąpienia zaburzeń w rozwoju osobowościowym. W tym okresie bardzo boleśnie przeżywają one rozpad rodziny między innymi dlatego, iż mają mniejszą zdolność zaprzeczania istniejącej sytuacji, są bardziej świadome rozwodu rodziców i utraty któregoś z nich. Są narażone na przeżywanie konfliktów wewnętrznych, typowym przykładem jest okazywanie postawy agresywnej wobec rodziców lub jednego z nich a poczuciem przywiązania i miłości do nich, zachowaniem lojalności wobec każdego z rodziców a dostrzeganiem racji istniejącej po stronie któregoś z nich, potrzebą utrzymania bliskiej więzi z każdym z rodziców a  lojalnością i posłuszeństwem wobec tego z rodziców, który przejmuje funkcje opiekuńczo-wychowawcze i jest niechętne kontaktom dziecka z drugim rodzicem.

By poradzić sobie z trudną domową sytuacją, młody człowiek w tym wieku uruchamia mechanizmy obronne osobowości: pogrąża się w marzeniach, poszukuje wsparcia w grupach rówieśniczych, ucieka z domu, poszukuje zaspokajania własnych potrzeb poza rodziną. Sposoby te obniżają poczucie zagrożenia i lęku, jednak nie rozwiązują sytuacji problemowej dziecka. Ze strony rodziców pojawia się ryzyko włączenia go w istniejący pomiędzy nimi konflikt i poszukiwanie w nim sojusznika. Można u niego zaobserwować różne reakcje emocjonalne: smutek, wrażliwość, płaczliwość, postrzeganie siebie jako osoby mniej wartościowej, zaburzone jest kształtowanie systemu wartości, nawiązywanie trwałych i pozytywnych kontaktów z rówieśnikami, mogą pojawić się trudności szkolne 11. Młody człowiek może mieć także różne bóle somatyczne: głowy, brzucha, serca, które wykorzystuje w celu zmuszenia rodziców, by zaopiekowali się nim, mając tym samym nadzieję na ich pojednanie 12.

Dla młodzieży w okresie adolescencji (od 13 do 17 roku życia) rozwód rodziców jest bardzo bolesnym doświadczeniem. W porównaniu z wcześniejszym okresem rozwojowym, poziom dojrzałości osobowości i sfery poznawczej jest jednak wyższy, czego skutkiem staje się to, że młodzież realistycznie odbiera konflikt rodziców. W tym wieku obserwuje się wzrost zdolności do krytycznej oceny sytuacji i utrzymania dystansu wobec rodziców oraz ich problemów. Dorastającej młodzieży w przezwyciężaniu trudności w domu rodzinnym, związanych z rozwodem rodziców, pomaga to, że ma ona możliwość brania udziału w życiu społecznym, szkolnym, nawiązywania przyjaźni. Nastolatkowie poszukują wsparcia na zewnątrz, co może prowadzić zarówno do pozytywnych, jak i negatywnych skutków. Rozwód rodziców sprawia, że młody człowiek szybko usamodzielnia się, zdobywając niezależność materialną i emocjonalną, ale rozwód może także prowadzić do zachowań związanych z przestępczością indywidualną i zorganizowaną (gangi młodzieżowe), wczesną inicjacją seksualną, prostytucją, alkoholizmem, narkomanią. Bardzo duża grupa młodzieży z rodzin rozwodników wyraża niechęć do zawierania związku małżeńskiego, rodzina nie jest dla nich miejscem dającym poczucie bezpieczeństwa i możliwości rozwoju osobistego. Młodzież w wieku 13–17 lat przeżywająca rozwód rodziców, wykazuje dużą niewiarę w możliwość budowania trwałych więzi opartych na wzajemnej miłości, zaufaniu i poszanowaniu 13.

Statystycznie najczęściej to właśnie matka pozostaje po rozwodzie z dziećmi i to na jej barkach ciąży obowiązek prawidłowego ich wychowania. Pomimo wielu cierpień i problemów, z jakimi boryka się rodzina w czasie rozwodu, to właśnie rodzic pozostający z dziećmi musi umiejętnie obdarzyć je uczuciem, by jak najmniej odczuły one rozpad rodziny. Matki wielokrotnie stają się zdolne do bardzo wielu wyrzeczeń, tylko po to, by zrekompensować dziecku brak drugiego rodzica. Rozwód przyczynia się do powstania u niego neurotycznych cech, które utrzymują się przez całe życie. Badania J. Conwaya wykazały, że u dorosłych już dzieci rozwiedzionych rodziców występuje negatywny obraz samego siebie, lęk przed ludźmi, poczucie niespełnienie własnego życia, brak zadowolenia ze swoich sukcesów 14.

Rozwód rodziców wpływa także odmiennie na dzieci w zależności od ich płci. Dziewczynki silniej przeżywają rozwód, mocniej odczuwają tę sytuację, są skłonne do depresji, złych nastrojów, lęków, częściej wykazują dolegliwości psychosomatyczne, często biorą na siebie odpowiedzialność za sprawy rodziny, co ma na nie zły wpływ, a  wzięte na siebie obowiązki przekraczają ich siły 15. Chłopcy znacznie częściej są skłonni do wyrażania swoich problemów w zewnętrznym zachowaniu, z trudnością przychodzi im bezpośrednie i dokładne wyrażanie uczuć i życzeń w słowach. Obserwuje się u nich silną negację tego, co się wydarzyło w rodzinie. Najczęściej reagują agresją, nie potrafią kontrolować swoich zachowań, bardzo ciężko nawiązać z nimi wówczas relację, ponieważ niechętnie chcą oni rozmawiać o swoich uczuciach. Chłopcy mają problem z niezależnością w życiu dorosłym, brakuje im pewności siebie 16. W domach, w których to ojciec odchodzi, często zajmują pozycję ojca, pomagając mamie i wyręczając ją z wielu „męskich” domowych zadań. Wspierają matkę, pragnąc jednocześnie być samemu zaopiekowanym.

Dzieci rozwodzących się rodziców bardzo cierpią wewnętrznie, nie chcą uzewnętrznić swojego smutku i zwątpienia, stąd niezwykle istotne jest, by być z nimi w tym bardzo trudnym okresie.

U dzieci także obserwuje się problemy somatyzacyjne, czyli tzw. „płynące z ciała”, takie jak różnego rodzaju bóle czy „rozregulowanie” funkcji organizmu (np. nudności, biegunka, zawroty głowy, omdlenia). Wyniki badania lekarskiego nie potwierdzają jednak obecności choroby, która tłumaczyłaby ich występowanie. Zaburzenia somatyczne są wyrazem „dyskomfortu psychicznego”, którego dziecko w pełni sobie nie uświadamia, a które odczuwa przez rozwód rodziców. Nie potrafi ono rozpoznać i wyrazić swoich emocji, które powodują u niego napięcie psychiczne, za to skupia się na spowodowanych nim objawach somatycznych.

Dziewczętom w sytuacji rozwodu rodziców łatwiej przychodzi mówienie o swoich uczuciach i zmartwieniach. Prościej im niż chłopcom znaleźć partnerów do rozmowy i do dzielenia się doświadczeniami i przeżyciami. Córki najczęściej zostają z mamą, z którą mogą porozmawiać na wszystkie tematy, stąd początkowo sprawiają wrażenie mniej obciążonych psychicznie. Matka potrafi zapewnić córce poczucie bezpieczeństwa i prawidłowego znalezienia orientacji w życiu. Syn w przypadku rozwodu rodziców i pozostania z matką ma utrudnioną możliwość codziennego obcowania z mężczyzną, ojcem, który wskazywałby mu prawidłowe relacje damskomęskie.

Dziewczęta w sytuacji rozpadu rodziny przejmują na siebie sprawy rodzinne i często wchodzą w rolę opiekunek młodszego rodzeństwa, natomiast chłopcy próbują za wszelką cenę zwrócić na siebie uwagę poprzez agresywne zachowania. Bez względu na płeć w przypadku rozwodu rodziców jedni i drudzy potrzebują pomocy w tym trudnym dla nich czasie. Rozstanie rodziców generuje wiele cierpienia dla wszystkich członków rodziny. Dzieci obu płci mają po rozwodzie problemy z przejmowaniem pozytywnych wzorców ról kobiety i mężczyzny w życiu codziennym. Trudnym okresem w rozwoju jest czas dojrzewania. Jeżeli w tym czasie następuje rozwód rodziców, wówczas sytuacja ta negatywnie się na nich odbija. Pomieszkiwanie na zmianę u ojca i matki sprawia, że nie mają one konkretnego miejsca, w którym czułyby się bezpieczne.

Brak wzoru wspólnego pożycia kobiety i mężczyzny szczególnie źle przeżywają dziewczęta. Skutkiem tego jest sytuacja, w której zbyt wcześnie wchodzą one w związki, inne zaś boją się stałych związków bądź nie mają odwagi, by wyrażać swój punkt widzenia. Niezwykle ważne jest wówczas to, by rozmawiać z dziećmi o rozbitych rodzinach. Nie bójmy się mówić z nimi o  trudnych sprawach, one tego potrzebują. Jeżeli jest nam ciężko i równie mocno jak dzieci odczuwamy rozpad naszego małżeństwa, powinniśmy szukać pomocy u psychologa, terapeuty bądź znaleźć w swoim otoczeniu osoby, które równie mocno zostały doświadczone przez życie. Dajmy naszym dzieciom możliwość wykrzyczenia emocji, wyciągnijmy z nich wszystko to, co je trapi, bardzo ważne jest, by być w tym trudnym czasie ze sobą blisko i by po rozwodzie budować na nowo swoje życie krok po kroku, razem. Rodzic pozostający z dziećmi na co dzień musi pamiętać o tym, by mimo swojego wewnętrznego cierpienia związanego z rozpadem rodziny, stworzyć zarówno dziewczętom, jak i chłopcom pozytywny model wspólnego życia kobiety i mężczyzny. Dla dzieci dramatem jest też sytuacja, gdy w swoim środowisku są wyśmiewane, bo jeden z rodziców prowadził się nieprawidłowo. Rodzic dający nie prawidłowy wzorzec sprawia, że w przyszłości jego potomek również będzie mieć duże problemy w nawiązaniu trwałej i szczęśliwej relacji. Nie ma żadnego dobrego wieku dla dziecka, by przeszło ono przez rozwód rodziców bez większych problemów. Na każdym etapie życia są one narażone na straty, które w konsekwencji będą rzutować na dalsze ich życie. Trzeba zatem zastanowić się nad tym, czy rozwód jest jedynym możliwym rozwiązaniem, czy nie warto dla dobra własnych dzieci zawalczyć o prawidłowe relacje, po to by budować dom, w którym one będą się zawsze czuć bezpiecznie. W każdej rodzinie i każdym domu są chwile radosne i smutne, borykamy się częstokroć z wieloma problemami, jednak zakładając rodzinę, decydujemy się być ze sobą na dobre i złe, w zdrowiu i chorobie, i nikt i nic nie powinno tej rodziny zburzyć.

Rozwód rodziców to trauma dla dzieci, ponieważ zostaje nagle zburzony ich codzienny naturalny świat. Czują się wtedy gorsze, odizolowane od innych, osamotnione. Mają dużo problemów z wyrażaniem swoich prawdziwych emocji i uczuć. Rodzice rozwodzą się z wielu bardzo różnych powodów, od lakonicznych, jakim jest odczucie niedopasowania, po traumatyczne, związane z zdradą małżeńską, znęcaniem się jednego z małżonków nad drugim czy narastającymi w rodzinie od lat konfliktami, alkoholizmem, narkomanią, seksoholizmem.

Dziecko różnie jest traktowane przez swoich rodziców podczas rozwodu. Przeprowadzone przez prof. Dominikę Maison w kwietniu 2017 r. na zlecenie Fundacji Mamy i Taty badania wskazują, że konsekwencje zarówno krótko-, jak i długofalowe zależą od tego, w jaki sposób dorośli zachowują się wobec dziecka w momencie rozwodu. Wyodrębniono trzy modele podejścia rodziców do traktowania dziecka podczas tego procesu. Każdy z tych modeli ma inne konsekwencje dla jego dalszego funkcjonowania społecznego i psychologicznego.

1. Dziecko uwikłane w proces – w tym modelu jest ono zaangażowane w walkę pomiędzy rodzicami, odbywa się to na przykład poprzez dyskredytację partnera w oczach dziecka czy próbami przekupienia go. W momencie gdy dziecko staje się obiektem walki pomiędzy rodzicami, wzrasta u niego jego poczucie niepewności i dezorientacji, ponieważ jest stawiane wobec konieczności wybrania strony, co sprowadza się do dramatycznego wyboru pomiędzy ojcem a matką.

2. Dziecko wykluczone z procesu – w tej sytuacji rodzice starają się izolować je od tego, co się między nimi dzieje. Małżonkowie nie rozmawiają z dzieckiem, nie informują, co się wydarzy, a  także jaki to będzie miało wpływ na ich życie. Często jedynie informują o konkretnych ustaleniach, nie tłumacząc mu, dlaczego zostały przyjęte. Ten model podejścia do rozwodu wywołuje szereg negatywnych konsekwencji dla dziecka, ponieważ czuje się ono postawione przed faktem dokonanym, nie otrzymuje niezbędnego wsparcia i pomocy. Może także odczuwać lęk oraz bezsilność wobec otaczającego go świata.

3. Dziecko włączone w proces – to model, w którym rodzice rozmawiają z nim o zaistniałej sytuacji, dając mu przestrzeń do wyrażenia jego emocji i opinii. Rozmowa o tym, jak teraz będzie wyglądało ich życie, sprawia, że czuje się ono ważne, ogranicza jego poczucie odrzucenia i bezradności. Takie postępowanie z dzieckiem w czasie trwania rozwodu – z uwzględnieniem jego punktu widzenia – zmniejsza długofalowe negatywne konsekwencje psychologiczne.

Sytuacja ta znacząco różni się od śmierci jednego z rodziców, ponieważ dzieciom ciężko pogodzić się z tym, że muszą zaakceptować rozwód swoich rodziców. Bez względu na wiek wierzą one, że rodzice w końcu się pogodzą. U  dzieci rozwodników pojawia się lęk przyszłość. Lęk ten wzmaga się, im bardziej zaburzony zostaje ich dotychczasowy rytm życia. Wierzą, że stan ten może ulec poprawie tylko wówczas, kiedy rodzice znów będą razem. W związku z tym nadzieja na powrót do siebie rodziców wywołuje ułudę normalnego życia. Dzieje się tak w momencie, gdy rodzice nie potrafią rozliczyć się emocjonalnie z poprzedniego małżeństwa i wytworzyć nowego typu więzi o charakterze przyjacielskim. Dzieciom trud-no wtedy uznać istniejącą sytuację za normalną, za jeden z wariantów życia dorosłych.

Rozwód rodziców jest zdarzeniem, na które dziecko nie ma żadnego wpływu, a  zatem przeżywa ono trajektorię cierpienia. Profesor M. Nowak- Dziemianowicz pisze: „Trajektoria cierpienia dotyczy tych fragmentów życia człowieka, w których pojawia się znienacka w sposób wcześniej nie przewidziany zdarzenie, które nie pozwala już w życiu jednostki płynąć po utartych, oswojonych i znanych szlakach” 17. Dla dziecka w każdym wieku rodzice są najważniejszymi i najbliższymi osobami, a ich rozwód sprawia, że tracą one poczucie dotychczasowej spokojnej egzystencji. Rozwód narusza codzienny ład w życiu dziecka i wprowadza dezorganizację. „Połączenie utraty kontroli nad własnym działaniem, zaskoczenie przez nagłe, niespodziewane wydarzenie z poczuciem winy, które każe pytać siebie i szukać w sobie, w jakimś swoim zaniechaniu lub jakiejś błędnej bądź pochopnej decyzji, przyczyn trauma-tycznego wydarzenia, wydaje się szczególnie dotkliwe dla doświadczającej go jednostki. Trudność w tej sytuacji, jej nierozwiązywalność polega także na tym, iż człowiek nie ma już możliwości na zweryfikowanie dręczących go niepokojów” 18.

U dzieci, z którymi jeden z rodziców zrywa zupełnie kontakt, pojawia się lęk o to, że mogą one zostać również pozostawione przez drugiego z rodziców. Rodzic, który nie utrzymuje kontaktu z dzieckiem, sprawia, że przestaje ono wierzyć w jego dawną miłość.

„Kolejną cechą trajektorii cierpienia, którą również można odnieść do cierpienia dziecka wywołanego rozwodem rodziców, jest zamęt i zakłócenia występujące w sferze jego życia codziennego. Wiele badań potwierdza fakt, że dzieci, które dotknęło doświadczenie rozwodu, wykazują tendencję do nagłej apatii, tracą kontakt z rzeczywistością albo wręcz przeciwnie stają się agresywne. Bardzo często rozwód wpływa destrukcyjnie na ich relacje z rówieśnikami oraz pogarsza wyniki w nauce. Częstym przejawem są trudności wychowawcze” 19. Dzieci cierpią z powodu rozwodu rodziców bez względu na ich płeć. Ta traumatyczna dla nich sytuacja sprawia, że dojście do równowagi po rozwodzie rodziców zajmuje im około 2–3 lat.

Oprócz konfliktów, dla dziecka trudne są zmiany w zachowaniu rodziców oraz niestabilność ich uczuć. Rodzic często pod wpływem stresu związanego z rozwodem i zmieniającej się na co dzień sytuacji przeżywa liczne zmiany nastroju oraz niepewność dotyczącą postępowania z dzieckiem. Część rodziców staje się bardziej dyscyplinująca, narzuca mu swoje wymagania, a  czasami zdarza się wręcz przeciwnie – by złagodzić skutki rozwodu, staje się zbyt pobłażliwa i uległa. W niektórych okolicznościach rodzic okazuje dziecku mniej uczuć, zdarzają się też przypadki, kiedy zupełnie porzuca on swoje dziecko, a kiedy indziej – „zalewa” je opiekuńczością i okazywaniem miłości. Negatywne skutki takiego postępowania rodziców mogą być łagodzone poprzez możliwość kontaktu z obojgiem rodziców oraz z ich rodzinami. Problemem jest sytuacja, w której jedno z rodziców nie odczuwa potrzeby spotykania się ze swoimi dziećmi i wówczas przed rodzicem pozostającym z dzieckiem na co dzień staje trudne zadanie łagodzenia wielu skrajnych emocji, które odczuwa ono każdego dnia.

Bez względu na płeć dziecka rozwód negatywnie wpływa na jego dalsze życie. Trzeba wykazać się nie lada umiejętnością, by potrafić się po tym kryzysie podnieść. Ważna jest postawa rodziców wobec rozwodu i myślenie nie o sobie, a o dzieciach, które o wiele dotkliwiej odczuwają sytuację, gdy mama i tata przestają razem mieszkać.


Przypisy

  1. A. Koniecko, Jak wspierać dziecko podczas rozwodu rodziców [dostęp online 25.08.2020] https://sp47.bialystok. pl/2019/12/10/jak-wspierac-dziecko-podczas-rozwodu-rodzicow/Przypis 1

  2. B. Kaja, Rozwód w rodzinie a osobowość dziecka, Bydgoszcz, 1992, s. 11.Przypis 2

  3. M. Nowak-Dziemianowicz, Doświadczenia rodzinne w narracjach: interpretacje sensów i znaczeń, Wrocław, 2002, s. 233.Przypis 3

  4. B. Matyjas, Oblicza dzieciństwa we współczesnych rodzinach polskich, [w:] B. Muchacka, K. Kraszewski, Dziecko w świecie współczesnym, Kraków, 2008, s. 31.Przypis 4

  5. Tamże, s. 33.Przypis 5

  6. 6 J. Gajda, Wartości w życiu człowieka. Prawda, miłość, samotność, Lublin, 1997, s. 182.Przypis 6

  7. G. Poraj, J. Rostowski (red.), Zagrożenia życia rodzinnego, Łódź, 2003, s. 26–27.Przypis 7

  8. W. Jaede, Jak uchronić dziecko przed skutkami rozwodu rodziców, Wydawnictwo WAM, Kraków, 2007 , s. 17.Przypis 8

  9. M. Godlewska, Rozwód – czy da się to zrobić bez szkody dla dziecka? [dostęp online 23.08.2020] https://dziecisawazne.pl/rozwod-czy-da-sie-to-zrobic-bez-szkody-dla-dziecka/Przypis 9

  10. B. Czarnota-Palenik, Kiedy rodzice się rozchodzą… Co czuje dziecko rozwodników (dostęp online 23.08.2020) https://portal. librus.pl/rodzina/artykuly/kiedy-rodzice-sie-rozchodza-co-czuje-dziecko-rozwodnikowPrzypis 10

  11. M. Baranowska, Reakcja dzieci na rozwód rodziców [dostęp online 23.08.2020], http://www.pppnt.com.pl/dla-rodzicow/17-reakcja-dzieci-na-rozwod-rodzicow.htmlPrzypis 11

  12. Z. Kuźniewska, Wpływ rozwodu rodziców na psychikę dziecka, Cywilizacja i Polityka 2019, tom 17, nr 17, s. 80.Przypis 12

  13. M. Baranowska, Reakcja dzieci na rozwód rodziców [dostęp online 23.08.2020], http://www.pppnt.com.pl/dla-rodzicow/17-reakcja-dzieci-na-rozwod-rodzicow.htmlPrzypis 13

  14. J. Conway, Dorosłe dzieci rozwiedzionych rodziców, Warszawa, 1997, s. 33.Przypis 14

  15. W. Jaede, Jak uchronić dziecko przed skutkami rozwodu rodziców, Wydawnictwo WAM, Kraków, 2007, s. 21–22.Przypis 15

  16. Z. Kuźniewska, Wpływ rozwodu rodziców na psychikę dziecka, Cywilizacja i Polityka 2019, tom 17, nr 17, s. 84.Przypis 16

  17. M. Nowak-Dziemianowicz, Doświadczenia rodzinne w narracjach: interpretacje sensów i znaczeń, Wrocław, 2002, s. 236.Przypis 17

  18. Tamże, s. 241.Przypis 18

  19. Tamże, s. 244.Przypis 19